ग्रामीण भाग म्हटल की, शहराकडच्या राहणाऱ्या लोकांना इकडे संकुचित मनोवृत्ती दिसून येते. आधुनिक कालखंडात इसवी सन एकविसावे शतक तंत्रज्ञान युगात आपण वावरत आहोत. प्राचीन कालखंडापासून मध्ययुगीन ते आधुनिक कालखंडापर्यंतचा मानवाचा प्रवास हा विकासाच्या दिशेने वेगवेगळे घडून आलेले बदल पाहावयास मिळतात. भारतात मिश्र अर्थव्यवस्था म्हणजेच समाजवादी अर्थव्यवस्था आणि भांवलशाही अर्थव्यवस्था या दोन्ही अर्थव्यवस्था चालतात. देश विकासाच्या दिशेने जाण्यासाठी प्रत्येक ठिकठिकाणच्या वस्त्या , घरे , गावे , शहरांचा होणारा विकास , सोईसुविधा , उद्योगधंदे , शिक्षणाचा प्रसार , तंत्रज्ञान प्रसार , उदरनिर्वाह साधने सर्वांपर्यंत पोहोचवा आवश्यक असतात. परंतु या सुविधा सर्वांपर्यंत पोहचतातच असे नाही. ज्या ठिकाणी कारखाने , उद्योगधंदे असे द्वितियक तृतीयक व्यवसाय चालतात अशा व्यवसायांकडे जास्तीत जास्त मानवाचा कल दिसून येतो. अशा ठिकाणी साक्षरता ही मोठ्या प्रमाणात असते. परंतु ज्या ठिकाणी प्राथमिक व्यवसाय जसे की शेती , कुक्कुटपालन , पशुपालन यांसारखे व्यवसाय चालतात , यामध्ये उत्पादन कमी जास्त व मनुष्य बळाचा वापर अधिक असल्याने फारसा कल प्राथमिक व्यवसायात तर शहरी भागात द्वितीय , तृतीय व्यवसाय मोठ्या प्रमाणात चालतात.
ग्रामीण जीवनशैलीचा आढावा घेता , पूर्वीचे ग्रामीण जीवन समजून घेताना आपल्याला कौलारू घरे , झोपडपट्टी , एकत्र कुटुंबपद्धती , जन्मदर प्रमाण जास्त मृत्युदर ही जास्त , पशुपालन व्यवसाय , दुग्ध व्यवसाय , शेती व्यवसाय अन् जास्तीत जास्त सेंद्रिय खतांचा वापर असल्याने पीक भाजीपाला ही शुध्द पोषक ताज्या स्वरूपात होता. हळूहळू जसजसा बदल होऊ लागला तसतसे शेती व्यवसायात असेंद्रिय खतांचा वापर होऊ लागला. यामुळे पिकाच्या ठराविक आधी जास्तीत जास्त उत्पादन मिळू लागले , परंतु याचा परिणाम मानवी स्वास्थ्यावर ही होऊ लागला. कौलारू घरांची जागा सिमेंट काँक्रिट ने घेतली. विकासाच्या दृष्टीने रस्ते सुधारले. ग्रामपंचायती कारभार सुरळीत होऊ लागला. निरक्षरतेचे प्रमाण कमी होऊ लागले. असे असले तरी बऱ्याच ठिकाणी आजही सेंद्रिय शेती केली जाते. त्याचबरोबर असेंद्रीय खतांचा दुष्परिणाम लक्षात घेता आज पुन्हा सेंद्रिय शेती करण्याकडे भर दिला जात आहे. ग्रामीण भागाचा विकास शहरी भागाच्या विकासापेक्षा कमी असला तरी प्राथमिक व्यवसायांवरच द्वितीय तृतीय व्यवसाय अवलंबून आहे , हे देखील तितकेच खरे आहे. शेती विकास होण्यासाठी पिकांची योग्य वाढ होण्यासाठी आवश्यक हवामान , औषधे , खते , यांचे ज्ञान अवगत असणे गरजेचे असते. याच बरोबर कृषी अभ्यासतज्ञ यांचा सल्ला फायदेशीर ठरतो. जमिनीची मातीची चाचणी पासून तर पीक लावणी , पिकांची काळजी , पूरक हवामान , बाजारभाव , तर पीक काढणीपर्यंत सर्व पद्धती हाताळणे किचकट असते. यासाठी एक अंदाज असणे गरजेचे असते.
ग्रामीण जीवन पाहता बऱ्याच समस्या निर्माण होतात. ग्रामीण जीवनात येणाऱ्या समस्या ह्या ग्रामीण भागात राहणारा व्यक्तीचं समजू शकतो व मांडू शकतो. विकासाच्या दृष्टीने पाऊल पडत असले तरी गावाकडच्या समस्या संपल्यातच अस नाही. साक्षरतेचे प्रमाण कमी होत असले तरी ऊसतोड कामगार किंवा ज्यांना राहण्यासाठी निवारा नाही , सोईसुविधा मिळत नाही अशा व्यक्तींचा उदरनिर्वाहाचा प्रश्न असतो. कुठेतरी शेतात मोलमजुरी मिळाली तर ठीक असे करून पोटापाण्याचा प्रश्न मिटवतात. अशा कुटुंबातील मुलांचे निरक्षर जीवन असते. कारण पुरेसा पैसा शिक्षणासाठी नसतो. शासनाच्या योजना त्यांना माहीत नसतात. आजची पिढी जरी साक्षर असली तरी आजी आजोबा , पंजोबा , यांच्यात निरक्षरता कमी जास्त प्रेमात आढळते. डिजिटल माध्यमाच्या ज्ञानापासून वंचित असतात. अशा वेळी त्यांना योग्य माहिती देणे गरजेचे असते. त्याच बरोबर प्राथमिक व्यवसाय करत असताना शेतीमध्ये हवामानामुळे पिकांचे होणारे नुकसान झेलावे लागते. भांडवल ही निघत नसल्याने माल रस्त्यावर फेकण्याची वेळ येते. शेतकरी कर्जबाजारी होऊन आत्महत्येसारखे प्रकार घडतात. जी गावे पठारी डोंगरी भागावर आहे अशा ठिकाणी पाण्याच्या समस्या असल्याने शेती व्यवसाय चालत नाही. पूरक ठिकाणी तांदूळ सारखी पावसाळ्यात पिके घेतली जातात. नंतर हीच जमीन पाणी नसल्यामुळे ओसाड होतात. पर्याय म्हणून तेथील लोकांना दूरगावी शेतात मोलमजुरी करावी लागते. उन्हाळ्यात पाणटंचाई सारख्या समस्या मोठ्या प्रमाणात आढळतात. तर पावसाळ्यात ह्याच ठिकाणी दरडी कोसळणे , पावसाचा अतीवर्षाव यामुळे अशा ठिकाणच्या वस्त्यांचे जीवन हे धोक्यातच असते. आर्थिक परिस्थिती हालाकीची असल्याने बऱ्याचदा व्यक्तीस योग्य वेळेवर उपचार न मिळाल्याने वेळप्रसंगी त्याचा जीव ही जातो. तोच पुरुष जर कुटुंबाचा कर्ता धर्ता असल्यास उद्ध्वस्त होते. यास कारणीभूत आर्थिक क्षमता कमकुवत व रोजगार ही न मिळणे यामुळे बऱ्याचदा जीवन संपवण्यापर्यंत मानव पोहोचतात. ग्रामीण भागातील व्यक्ती जर शहरांकडे गेली तर त्यांना चोवीस तास काम करूनही कुठे दोन पैसे भेटले तर ठीक नाहीतर अन्नपाण्यासाठी ही वणवण भटकावे लागते. म्हणूनच साक्षरता असणे हे खूप गरजेचे असते. मानवाला मानवाचे हक्क अधिकार , सामाजिक ज्ञान असणे महत्वपूर्ण ठरते. जर देशाचा प्रत्येक नागरिक सुज्ञ असला तर राजकीय शासन यंत्रणा ही तो मजबूत व पारदर्श व सुरळीत ठेऊ शकतो. कारण देशाचा विकास हा पूर्णतः शासन यंत्रणा आणि देशातील प्रत्येकावर अवलंबून असतो याचे ज्ञान प्रत्येकास असले तर विकास होण्यास वेळ लागत नाही.
पर्यटन हा देखील एक व्यवसायाच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण घटक ठरतो. ऐतिहासिक लेणी , वास्तू , धार्मिक स्थळे , किल्ले , पुरातन वास्तू अशा ठिकाणी एक फिरस्तीचा भाग म्हणून पर्यटन केले जाते. तर कधी कधी ऐतिहासिक महितींचा आढावा घेण्यासाठी वास्तूंना भेटी दिल्या जातात. किल्ल्यांवर गाईड्स , मार्गदर्शक म्हणून रोजगार संधी उपलब्ध होऊ शकतात. त्याचबरोबर धार्मिक स्थळांना जगभरातील लोक भेटी देतात. ही स्थळे ग्रामीण ठिकाणी असल्यामुळे त्यांना फुले , फळे , खाद्यपेय उपयोगी वस्तू विकण्यातून ही व्यवसाय संधी उपलब्ध झाल्याने आर्थिक बाजूस थोडीशी भर पडते. पावसाळ्यात दऱ्या , घाट अशा ठिकाणचे वातावरण सर्वांना आकर्षक करणारे असते . अशा ठिकाणी भेटी देताना गावातील व्यक्तींना खाद्य विक्री साठी संधी उपलब्ध होते.
ग्रामीण संस्कृती ही आजही भारतीय महाराष्ट्रीयन परंपरा आनंदाने जोपासताना दिसून येते. ग्रामीण बोलीभाषा प्रदेशानुसार बोलल्या जातात. खाद्य संस्कृतीमध्ये वेगवेगळे पोषक , रुचकर , सात्विक आहार , घरगुती पदार्थ बनवले जातात. शहराकडच्या ही लोकांना ही ग्रामीण संस्कृती आकर्षित करते. वेगवेगळ्या देशातील लोकांना ही भारतीय संस्कृती प्रभावित करते. म्हणून ते ही संस्कृती अनुभवण्यासाठी ग्रामीण लोकजीवनाकडे स्थलांतरित होतात. भारतीय पोशाख स्त्रियांसाठी साडी वस्त्र महत्वपूर्ण ‘ स्त्रियांचा दागिना ’ मानला जातो. ग्रामीण संस्कृती एकदम साधी असली तरी तिचं सौंदर्य अधिक खुलून दिसत. हे देखील तितकच खर !
करमणुकीच्या साधनांमध्ये लावणी , तमाशा , पोवाडे , ओव्या , लोकगीते , भारुडे , कीर्तने , ऐतिहासिक पौराणिक कथा , नाटके , एकांकिका यांद्वारे समाजप्रबोधन पर माहिती लोकांपर्यंत पोहचवली जाते व करमणूक ही केली जाते. एकंदरीत ग्रामीण भागातील सर्व गोष्टींचा आढावा घेता , ग्रामीण जीवन हे आर्थिक दृष्ट्या थोडे कमकुवत असले तरी शारीरिक मानसिक दृष्ट्या सर्वांसाठीच प्रसन्नदायी आहे. याचे एक उत्तम उदाहरण सांगायचे झाले तर कोरोना सारख्या महामारीत संपूर्ण देशाचा कारभार ठप्प पडला असताना एकट्या शेती व्यवसायावर संपूर्ण जगाच्या अन्नाची गरज अवलंबून होती. शहराकडे राहणाऱ्या लोकांना ही उद्योगधंदे नसल्याने शेवटी पर्यायी गावाकडची वाट धरावी लागली. म्हणून ग्रामीण जीवन हे खडतर असले तरी समाधानी आहे. अस म्हटल्यास काही वावगत ठरणार नाही.
लेखिका – सौ.शितल सतिश शिंदे
{ रा. बोतार्डे पोस्ट. खानगाव ता. जुन्नर जि. पुणे. }
मो- 8698423309
